به گزارش ستاد خبری سی‌وپنجمین نمایشگاه بین‌الملی کتاب تهران، همه دوستداران کتاب بر این نکته اتفاق نظر دارند که هیچ چیز نمی‌تواند جای کتاب کاغذی را بگیرد و کتاب کاغذی و الکترونیک هر کدام جایگاه و کاربرد خاص خود را دارند. اما کاغذ، ماده اصلی تولید کتاب، این روزها با نواسانات ارز در کشور، دست‌خوش تغییراتی شده است.
شخصی که خود نویسنده و ناشر است می‌گوید، ۳۰ عنوان جدید برای نمایشگاه کتاب سیوپنجم داشته است اما نتوانسته حتی ۱۰ عنوان آن را در نمایشگاه عرضه کند. او به خاطر می‌آورد زمانی چاپ کتاب با یارانه کاغذی که دولت پرداخت می‌کرد به راحتی منتشر می‌شد و مشکلات کمتر بود اما حالا با حذف یارانه کاغذ، هزینه چاپ بالا رفته و بر افزایش قیمت کتاب تاثیر مستقیم داشته است. عده دیگری از ناشران نیز حذف یارانه کاغذ را یک موهبت می‌دانند و عقیده دارند حذف یارانه کاغذ، زمینه رانت‌خواری در بازار آزاد کاغذ و مقوا را از بین برده است.
بحث کاغذ و گرانی کتاب در نمایشگاه کتاب سیوپنجم نیز داغ داغ است. در شبستان مصلی امام خمینی(ره)، درست جنب راهروی ۸، غرفه‌ای به نام «کاغذ ایرانی» با هدف معرفی ظرفیت‌های ایران در تولید کاغذ بر پا شده است، فرصت را غنیمت شمرده و برای تهیه گزارش از وضعیت کاغذ یک گفت‌وگوی صمیمانه با ناشران حاضر در نمایشگاه کتاب انجام دادیم تا از اوضاع و احوال کاغذ ایرانی با خبر شویم.
در غرفه کاغذ ایرانی، اطلاعاتی درباره ۱۰ ناشر برتر دریافت کننده کاغذ ایرانی، تعداد کاغذ ایرانی تولید شده به ناشران به تفکیک بند و وزن و فراوانی ناشران بهره‌مند از کاغذ ایرانی، نمونه محصولات و کاغذهای ایرانی شامل کاغذ چاپ و تحریر ۷۰ گرمی، کاغذ چاپ و تحریر ۱۱۰ گرمی و کاغذ روزنامه ۴۸.۸ گرمی به نمایش گذاشته شده است و به طور خاص به موضوع کاغذ تحریر ایرانی محصول شرکت چوب و کاغذ مازندران پرداخته شده است.همچنین نمونه‌هایی از کتاب ناشرانی که با کاغذ تولید داخل منتشر شده‌اند نیز در این غرفه در معرض دید بازدیدکنندگان قرار داده شده است.
ابراهیم رضایی معاون اجرایی سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی (سمت)، یکی از ۱۰ ناشر برتر دریافت‌کننده کاغذ ایرانی، درباره وضعیت چاپ کتاب‌های دانشگاهی، گفت: سازمان سمت به‌عنوان یک سازمان دولتی، متولی کتب دانشجویان علوم انسانی دانشگاه‌ها و مراکز حوزوی، علمی و پژوهشی است. به لحاظ اولویت چاپ کتب دانشگاهی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نگاه خاصی به این دارد که سازمان سمت بتواند برای ماه مهر و بهمن که شروع سال تحصیلی جدید در دانشگاه‌ها است، کتاب دانشجویان علوم انسانی دانشگاه‌های سراسر کشور را تامین کند. این سازمان تا اواسط سال ۱۴۰۱ در زمینه گرفتن کاغذ برای چاپ کتب دانشگاهی دچار مشکل بود اما از سه ماهه آخر سال ۱۴۰۱ و سال ۱۴۰۲ و دوماهه اول۱۴۰۳ توانست از زمان آغاز به کار شرکت چوب و کاغذ مازندران تا حدودی نسبت به سایر ناشران بخش خصوصی، کاغذ مورد نیاز خود را از موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران متعلق به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تامین کند.
عرضه کتاب با قیمت مناسب برای دانشجو یکی از دغدغه‌های سازمان سمت است
وی با بیان اینکه دغدغه اصلی سازمان سمت عرضه کتاب با قیمت مناسب به دانشجویان دانشگاه‌های سراسر کشور است، افزود: برای کاهش قیمت کتاب و افزایش قدرت خرید دانشجویان، سازمان سمت سعی می‌کند کتاب‌های دانشگاهی را ۶۰ درصد ارزان‌تر از قیمت بازار به دست دانشجویان برساند لذا این سازمان بیش از ۵۰ درصد یارانه کمکی در زمینه کاغذ به دانشجویان اختصاص داده است.
با تولید کاغذ ایرانی سازمان سمت خرید کاغذ خارجی را محدود کرد
رضایی یکی از مشکلات سازمان سمت در زمینه چاپ کتاب دانشگاهی را تبدیل دستگاه‌های چاپ عنوان کرد و گفت: یکی از معضلات اصلی چاپخانه‌داران بخش خصوصی این بود که بسیاری از دستگاه‌های چاپ به کاغذ خارجی عادت کرده بود لذا برخی از ناشران و چاپخانه‌داران در استفاده از کاغذ ایرانی مقاومت می‌کردند تنها کاری که این نهاد روی آن پافشاری کرد این بود که دیگر خرید کاغذ خارجی را دنبال نکرد و کاغذ ایرانی را جایگزین کاغذ خارجی کرد. به نظرم وضعیت چاپ کتب دانشگاهی نسبت به اوایل سال ۱۴۰۱ بسیار بهتر شده است و دانشجویان قدرت خرید بیشتری پیدا کردهاند.
۸۰ درصد کتاب‌های منتشر‌شده سازمان سمت از کاغذ ایرانی است
وی در پاسخ به این سوال که چند درصد کتاب‌های انتشار یافته سازمان سمت با کاغذ ایرانی بوده است؟ گفت: بیش از ۸۰ درصد کتاب‌های منتشر شده سازمان سمت، با کاغذ ایرانی چاپ شده است و تنها ۲۰ درصد باقی مانده را به خرید کاغذ خارجی اختصاص می‌یابد اما معمولا سازمان سمت اصلا از کاغذ خارجی استفاده نمی‌کند مگر اینکه خود چاپخانه‌دار بگوید که دیگر نمی‌تواند از کاغذ ایرانی برای چاپ کتاب‌های مصور و شکل‌دار و عکس‌دار رنگی استفاده کند. سازمان سمت خرید کاغذ خارجی را در دستور کار ندارد و به خرید کاغذ ایرانی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مبادرت می‌کند.
کیفیت کاغذ ایرانی در چاپ کتب دانشگاهی خوب است
معاون اجرایی سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی (سمت)، در زمینه کیفیت کاغذ ایرانی اشاره کرد: کیفیت کاغذ ایرانی برای چاپ کتب دانشگاهی خوب بوده است و تاکنون از سوی کسی اعتراض و شکایتی مبنی بر اینکه کیفیت کاغذ ایرانی و چاپ کتب دانشگاهی ایراد دارد، نداشته‌ایم و چاپخانه‌داران حوزه کتب دانشگاهی هم‌اکنون با یک رضایت خاطر بیشتری اقدام به خرید کاغذ ایرانی کردهاند.
رضایت سازمان سمت در استفاده از کاغذ ایرانی نسبی است و تابع رضایت چاپخانه‌داران و دانشجویان است آنها اگر راضی باشند ما هم راضی هستیم. خوشبختانه هم چاپخانه‌داران و هم دانشجویان از کیفیت کتب دانشگاهی چاپ شده با کاغذ ایرانی و قیمت کتاب راضی بودند و اعتراضی نکرده‌اند.
تاثیر مستقیم استفاده از کاغذ ایرانی در کاهش قیمت کتب دانشگاهی
وی افزود: امیدوار هستیم مسئولان فرهنگی کشور همانطور که در زمینه تامین کاغذ برای چاپ کتاب‌های درسی دانش‌آموزان دغدغه دارند و کمک‌هایی در زمینه چاپ کتب آموزشی به وزارت آموزش و پرورش می‌کنند، برای چاپ کتب دانشگاهی نیز این دغدغه وجود داشته باشد. به‌طور قطع دادن کاغذ ایرانی از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به سازمان سمت باعث کاهش قیمت ۴۰ درصدی کتب دانشگاهی شده است.
به‌عنوان مثال قیمت هر بند کاغذ خارجی در بازار امروز کشور یک میلیون ۶۰۰ هزار تومان است و قیمت کاغذ ایرانی نیز هر بندی متغیر از ۶۰۰ هزار تا ۹۰۰ هزارتومان است که تاثیر مستقیم روی قیمت کتاب‌های دانشگاهی داشته است.
اصلاح الگوی مصرف در حوزه کاغذ نیاز اساسی است
رضایی با بیان اینکه مسئله کاغذ یک ریسک و یک مسئله پر‌مخاطره است، گفت: یک وقت‌هایی دولت با کمبود کاغذ مواجه می‌شود و یک زمانی می‌تواند کاغذ داخل را با استفاده از توان داخلی تامین سازد و این بستگی به شرایط اقتصادی کشور دارد. به نظر من وقتی با نواسانات قیمت کتاب مواجه هستیم یکی از راهکارهای موجود در کاهش قیمت کاغذ این است که باید به سمت کتاب‌های الکترونیک پیش برویم و در دانشگاه‌ها در زمینه استفاده از کتاب دیجیتال، پلت‌فرم‌ها و بن‌سازه‌هایی که برای خوانش کتاب از روی دستگاه‌های الکترونیک وجود دارد فرهنگ‌سازی کنیم تا یک مقدار کاهش تقاضای کاغذ برای چاپ کتاب کم شود و ما دچار بحران کمبود کاغذ در کشور نشویم. بنابراین اصلاح الگوی مصرف در حوزه کاغذ نیاز اساسی است و حمایت و فرهنگ‌سازی را در این زمینه می‌طلبد.
همه چیز به کیفیت کاغذ ایرانی بستگی دارد
یک ناشر در بخش آموزش نمایشگاه کتاب نیز در این باره می‌گوید: ما ایرانی‌ها آدم‌های حسی و عاطفی هستیم و حالمان با استنشاق بوی کتاب کاغذی و لمس آن خوب و عالی می‌شود و به نظر من کتاب کاغذی جایگزین ندارد. هنوز هم با گذشت سال‌ها کتاب کاغذی از زندگی دوستداران کتاب حذف نشدنی است. از طرفی ناشران خصوصی که یارانه‌ای از سوی دولت دریافت نمی‌کنند با نواسانات ارز در کشور مواجه شده و مجبور می‌شوند کاغذ خارجی تهیه کنند. امسال نیز با افزایش قیمت دلار، ناشران آموزشی هر بند کاغذ خارجی را با قیمت دو میلیون تومان تهیه کردند تا کتب آموزشی به نمایشگاه سیوپنجم برسد. این ناشر آموزشی معتقد است ما ایرانی‌ها ثابت کرده‌ایم خواستن توانستن است و اگر بخواهیم می‌توانیم در هر زمینه‌ای شاهکار کنیم و با تولید کاغذ ایرانی جلوی واردات کاغذ خارجی را بگیریم. می‌خواهم بگویم ما ایرانی‌ها غیرت ایرانی داریم یعنی اگر کاغذی با کیفیت در داخل داشته باشیم هرگز کاغذ خارجی نمی‌خریم. همه چیز به کیفیت کاغذ ایرانی بستگی دارد که اگر با کیفیت باشد ناشران رغبت پیدا می‌کنند از آن استفاده کنند. برخی ناشران ترجیح می‌دهند بجای کاغذ ایرانی با اکراه کاغذ چینی خریداری کنند و برخی نیز از کاغذهای کره‌ای، اگر همه تلاش کنند تا کاغذ ایرانی با کیفیت تولید و در بازار عرضه شود ناشران هرگز به سراغ واردات کاغذ خارجی نمی‌روند.
برخی از ناشران کشور ترکیه علاقه دارند از کاغذ ایرانی استفاده کنند
یک ناشر در بخش خارجی نمایشگاه کتاب نیز می‌گوید شنیده‌ایم ایران در تولید کاغذ خودکفا شده است و کاغذ به نسبت با کیفیتی را نیز عرضه کرده است. نویسنده‌ای از کشور ترکیه می‌گوید راغب هستیم از کاغذ ایرانی در برخی محصولات فرهنگی خود استفاده کنیم چون قیمت کاغذ در ترکیه ۲ تا ۳ برابر ایران است و تفاوت ارزی نیز در آن دخیل است.
جنس، گرماژ و شفافیت سه عامل مهم در بحث کیفیت کاغذ ایرانی مطرح است
یک ناشر در بخش عمومی نمایشگاه کتاب سیوپنجم نظرش این است که ساختار سطح کاغذ یک پارامتر مهم کیفیت است که به‌طور قابل توجهی بر ویژگی‌های عملکرد بعدی تاثیر می‌گذارد. جنس، گرماژ کاغذ و نحوه فرآوری آن سه عامل مهم در بحث کیفیت کاغذ ایرانی است. یک کاغذ با وزن بالاتر و ضخیم‌تر استحکام بالاتری نسبت به کاغذ با وزن کمتر یا نازک‌تر خواهد داشت. کاغذ، بافتی از الیاف گیاهی است و مرغوبیت آن به مواد اولیه و چگونگی عمل‌آوری آن بستگی دارد برخی کشورها مانند برزیل توانسته‌اند با عمل‌آوری خوب، کاغذ با کیفیتی وارد بازار نشر کنند. از نظر کیفیت، بهترین کاغذها، از الیاف کتان و پنبه بدست می‌آیند، کاغذ ساخته شده از چوب کاج در جای دوم و کاغذ نیشکر پس از آن قرار می‌گیرد. کاغذهای مرغوب‌تر دارای مواد سلولوزی بیشتری هستند و سفیدترند. کاغذهای نامرغوب مواد چربی بیشتری دارند و زردترند. کاغذهای نامرغوب با گذشت زمان و به‌ویژه بر اثر گرما، شکننده می‌شود. شنیده‌ایم کارخانه کاغذ سازی دیبای شوشتر از چغندرقند یا تفاله نیشکر در تولید کاغذ استفاده کرده است که همین امر باعث نامرغوب شدن کاغذ آن شده است.
دولت موضوع کاغذ را به بخش خصوصی واگذار کند
یک ناشر در بخش کودک و نوجوان می گوید: در چاپ کتاب کودک از چند نوع کاغذ با نام کاغذ تحریر، کاغذ گلاسه و مقواهای خاص است که استفاده می‌شود. در نوع اول کاغذ تحریر مسئولان کشورمان تلاش‌های بسیاری کردند و هم اکنون دو کارخانه کاغذسازی مازندران و شوشتر در زمینه تولید کاغذ تحریر فعالیت می‌کنند. در بحث تولید کاغذ گلاسه و مقوا نیز امکانات لازم برای تولید در داخل کشور وجود ندارد. کاغذهای گلاسه مرغوب‌ترین نوع کاغذ هستند که هر چه سنگین‌تر باشند یعنی گرماژ آنها بیشتر باشد کیفیت چاپ روی آنها بهتر است. معمولا کارهای رنگی و یا اعلا را روی کاغذ گلاسه چاپ می کنند. هر چه مقدار و تعداد رنگ‌ها بیشتر باشد، کاغذ گلاسه سنگین‌تری لازم است. در تولید و کیفیت کاغذ تحریر نیز دو مسئله مهم یکی مرکب‌پذیری و شرایط چاپ و مرغوبیت مواد اولیه آن مطرح است. برخی از ناشران حاضر به استفاده از کاغذ تحریر داخلی نیستند زیرا کاغذ تحریر تولید داخل پرز زیادی دارد و یک ناشر حاضر به استفاده از آن نیست چون به دستگاه‌های چاپ آسیب جدی وارد می‌کند و هزینه قطعه‌ای که تعمیر می‌شود ۱۰ برابر هزینه کاغذی می‌شود که دریافت می‌کند.
ضرورت ایجاد زیرساخت لازم برای تولید کاغذ با کیفیت ایرانی
این ناشر بخش کودک و نوجوان می‌گوید من حتی شخصا با کارخانه کاغذسازی دیبای شوشتر صحبت کردم و از آنها درخواست کردم برای کتاب خردسال کاغذهای خاصی را با گرماژ بالا تولید کنند اما آنها در جواب گفتند تجهیزات لازم در این زمینه را نداریم. هنگامی که ایرادات کاغذ تولیدشده در این کارخانه را مطرح کردیم قبول کردند و در پاسخ گفتند که برای حل این مشکل به دستگاه‌ها و تجهیزات پیشرفته‌تری نیاز داریم. یک مسئله دیگر در کاغذ تحریر این است که کیفیت کاغذ تحریر در جذابیت‌های بصری کتاب کودک بسیار پایین است و اگر هم ناشر از این کاغذ استفاده کند خانواده‌ها حاضر به خرید کتاب‌های کودک بدون جذابیت بصری نیستند. با توجه به اینکه در کشور امکانات لازم در زمینه تولید کاغذ گلاسه وجود ندارد ناشران کودک و نوجوان مجبور هستند برای تامین کاغذ لازم جهت چاپ کتاب کودک و نوجوان به خرید کاغذهای خارجی و به‌طور مشخص کره‌ای مبادرت کنند. به جرات می‌توانم بگویم ۹۰ درصد ناشران این مشکل را دارند و ترجیح می‌دهند از کاغذ با کیفیت خارجی در چاپ محصولات خود استفاده کنند. از مزیت‌های کاغذهای وارداتی می‌توان به سفید و شفاف بودن، بافت فشرده‌تر و مرکب‌پذیری بهتر، نداشتن پرز اشاره کرد.
تولید ۲۰ درصد کاغذ با کیفیت بالا بهتر از تولید انبوه کم کیفیت است
وی می‌گوید: مسئولان فرهنگی کشور علاوه بر خودکفاشدن در کاغذ بیشتر باید به افزایش کیفیت کاغذ ایرانی توجه کنند. ما ۲۰ درصد کاغذ با کیفیت ایرانی تولید کنیم بهتر از آن است که صد در صد در تولید کاغذ تحریر خودکفا شویم و کیفیت کاغذ پایین باشد. وقتی کیفیت کاغذ ایرانی بهتر شد آرام آرام می‌توانیم به حجم بالای تولید نیز برسیم.
ضرورت ایجاد زیر ساخت لازم برای تجهیز کارخانه‌جات تولید کاغذ ایرانی
یک راهکار مناسب این است که اگر بتوانیم زیر ساخت مناسب را برای دو کارخانه مازندران و شوشتر ایجاد کنیم و با تجهیزات لازم می‌توانیم کاغذ با کیفیت ایرانی تولید کنیم. کارخانجات تولید کاغذ آب محور هستند به این معنی که بدون آب تولید کاغذ میسر نمی‌شود. شنیده‌ام در یکی از شهرهای کشور اقدام به ساخت کارخانه کاغذسازی کردهاند که اصلا آب ندارد و باید بگویم کارخانه کاغذ برای تولیدات خود به شدت به آب نیاز دارد و بدون آب نمی‌توان خمیر کاغذ را فرآوری کرد.
قیمت کتاب با عرضه یارانه دولتی کاغذ به برخی ناشران افزایش می‌یابد
از نظر نگارنده، دولت باید از بحث سوبسید کاغذ فاصله بگیرد و به طور کلی قطع کند. اگر دولت به برخی از ناشران سوبسید بدهد این کار باعث ایجاد رانت شده و به ضرر مردم و ناشران خواهد بود. اینکه ما بگوییم با دادن یارانه کاغذ، مردم کتابخوان‌تر می‌شوند، اشتباه است زیرا همین الان هم با دادن یارانه کاغذ به برخی ناشران، قیمت کتاب در کف بازار و کتابفروشی‌ها افزایش یافته و آزاد فروخته می‌شود. بنابراین بحث تامین کاغذ برای چاپ کتاب، مسئله مهمی است که به حمایت همه جانبه نیاز دارد و مسئولان باید در بالابردن کیفیت کاغذ ایرانی تلاش بیشتری کنند. بحث خودکفایی مهم است اما به نظرمن مهم‌تر از آن بحث کیفیت کاغذ ایرانی است که در بین ناشران مطرح است.
کلام آخر، نباید فراموش کنیم که کارخانه‌جات تولید کاغذ ایرانی این ظرفیت را دارند که بتوانند کاغذ با کیفیت ایرانی تولید کنند اما نیازمند حمایت بیشتر مسئولان هستند و به گفته آنها اگر مواد اولیه با کیفیت بدست آنها برسد کاغذ ایرانی با کیفیتی تولید می‌کنند که بتواند با کاغذ خارجی رقابت کند.
سی‌وپنجمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با شعار «بخوانیم و بسازیم» از ۱۹ تا ۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۳ در محل مصلی امام خمینی(ره) به شکل حضوری و در سامانه ketab.ir به صورت مجازی برگزار می‌شود.