هم‌اندیشی
تخصصی "اخبار جعلی و سواد خبری " روز دو‌شنبه 25 بهمن ماه از
ساعت 10 الی 11:30 در دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها به صورت ویدئو کنفرانس شد..یکی
از مهمترین راه‌های مقابله با خبرهای جعلی افزایش سواد خبری کاربران انواع رسانه‌ها
است،ولی طراحی نظام جامع مقابله با خبر جعلی به مبانی و برخی آگاهی‌های اولیه برای
شناخت خبر جعلی، چرای مصرف آن از سوی کاربران نیاز دارد.امروزه نقش آگاه‌سازی
کاربران از طریق ارتقا سواد خبری به عنوان توانایی انتقال اطلاعات عاملی برای
مصونیت‌بخشی به مردم در برابر خبرهای جعلی در دنیایی است که فناوری و رسانه‌ها در
همه جا گسترش یافته‌اند. در این نشست که با حضور سر کار خانم دکتر مریم سلیمی ،
پژوهشگر و استاد دانشگاه
سید
غلامرضافلسفی، پژوهشگرحوزه علوم ارتباطات و رسانه و دکتر گیتا علی آبادی، مدیر کل دفتر مطالعات و
برنامه‌ریزی رسانه‌ها برگزار شد محورهای زیر مورد بحث و بررسی قرار گرفت:
- نگاه مفهومی به سواد خبری و 7
سوال اصلی آن
- ضرورت ارتقای سواد خبری
- اخبارجعلی و راه‌های مقابله
با آن
-جایگاه اخبار جعلی در عصر حاضر
و نسبت آن با اطلاعات نادرست و شایعه
-اخبار جعلی و سرمایه داری
دیجیتال
- اخبار جعلی واقتصاد توجه
در
ابتدای نشست دکتر گیتا علی آبادی ؛مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه ها ضمن
خوشامدگویی به مهمانان نشست اظهار داشت:
از
انجا که دفتر مطالعات مجموعه نشست ها و کارگاههایی تحت عنوان اخبار جعلی و
سوادرسانه ای برگزار کرده است. نشست دوم را با توجه فراوانی اخبار جعلی و نبود
نظارت بر همه اخبار منتشر شده و برای تنویر افکار عمومی برگزار کرد.زیرا اطلاعات
به واسطه شبکه های مجازی به راحتی در دسترس همه مردم قرار می گیرد. غیر از اینکه
این فضا به ارائه مسائل و دیدگاه های علمی و تحقیقاتی می پردازد گاهی نیز باعث
بروز مشکلاتی در اذهان عمومی مردم می شود. بدین خاطر از کارشناسان این حوزه دعوت
شد تا دیدگاههای خود را در این زمینه بیان کنند ابتدا از آقای فلسفی می خواهم تا به دیدگاههای خود در این مورد
بپردازند
غلامرضا فلسفی؛ پژوهشگرحوزه علوم ارتباطات و رسانه در این
خصوص گفت:
با
توجه به وجود محدودیت زمانی روی موضوع اصلی متمرکز خواهم شد. موضوع اخبار جعلی را
که می تواند متغیر وابسته به حوزه سواد خبری باشد، با یک پیشینه ای شروع می کنم و
تا آنجایی که مجال باشد بحث را دنبال می کنیم. برش تاریخی من از سال 1787 هست و
اشاره به نامه ای که سومین رئیس جمهور ایالت متحده و معمار اصلی استقلال این کشور
به نام توماس جفرسون در زمان صدارت وزارت امور خارجه آمریکا و سفیر این کشور در
فرانسه به ویلیام اسمیت است. مدخل ورودی نامه خیلی اموزنده است و درس های فراوانی
برای فعالین حوزه اخبار جعلی خواهد داشت. وی مقدمه نامه را همراه با گله عنوان می
کند که دروغگویی و تکرار موضوع هرج و مرج در استقلال ایالت ها و به خصوص ماساچوست
و اشاعه آنها باعث می شود که دنیا، ملت انگلستان وزرای انگلیسی این دروغها را باور
کنند و بخش انتهایی پاراگراف اول از مطلبش اشاره می کند که جالبتر اینکه ما خودمان
هم این دروغها را باور کردیم.
از
سال 1787 به سال 2017 وارد می شویم و به گزارش مرکز "شون استاین" که در
حوزه رسانه، سیاست و سیاستگذاری عمومی در دانشگاه هاروارد و کندی مستقر وفعال است،
اشاره می کنیم. ماه مه 2017 گزارشی در ارتباط با اخبار جعلی تهیه کرد و در مقاله
ای با عنوان اخبار جعلی و مردم بیان می کند. این مقاله که در سال 1925
منتشر شد، اظهار نگرانی نسبت نقش رسانه در گسترش اخبار جعلی شده بود.لازم به ذکر
است رسانه غالب و نوین آن زمان در این زمینه تلگرام بود.
یکسال
بعد از گزارش شوون استاین،نیویورک تایمز در نوامبر 2018 سه قسمت فیلم تولید کرد و
در آن مدعی شد که اخبار جعلی مولود دو دهه پایانی قرن بیستم است و برگرفته از واژه
روسی است که از سرداب های ک گ ب سر درآورده است. روایت نیویورک تایمز به نوعی
تکمله ای بود بر مطلب "گال بکرمن" (Gal Beckerman )ستون نویس این روزنامه با نام هفتاد سال اخبار
جعلی (How
Soviet Dissidents Ended 70 Years of Fake News
)که در آوریل 2017 منتشر شد و خبرگزاری ایرنا ترجمه آن مقاله و
یادداشت را مبنی بر اینکه شوروی سابق بزرگترین نمونه کشوری محسوب می شود که در قرن
بیستم از تبلیغات و اطلاعات برای کنترل و محدود کردن شهروندانش استفاده کرده است.
بد نیست یادآوری کنم که از آنجا که در بهار انقلاب و چهل و چهارمین سالگرد پیروزی
انقلاب شکوهمند انقلاب اسلامی قرار داریم، 4 سال گذشته بیانیه ای تحت عنوان «گام
دوم» که فرمایشات مقام معظم رهبری به عنوان چشم انداز سال های آتی منتشر شد در بخش
رسانه اش به مسئله خبرهای دروغ اشاره شده و بد نیست اشاره شود که خبرهای دروغ،
تحلیل های مغرضانه، وارونه نشان دادن واقعیت ها، پنهان کردن جلوه های امیدبخش،
بزرگ کردن آن به کوچک کردن و انکار محسنات بزرگ برنامه همیشگی هزاران رسانه صوتی،
تصویری و اینترنتی دشمنان ملت ایران است و البته دنباله های آنان در داخل کشور نیز
قابل مشاهده اند که با استفاده از آزادی ها در خدمت دشمن حرکت می کنند.
این
را از این باب عرض کردم که چه ما به پیشینه و قدمت اخبار جعلی و متأخر بودن آن معتقد
باشیم، که البته باز دیگشنری مرین وبستر قدمتی 130 ساله برای اخبار جعلی قائل است
و چه نیویورک تایمز سابقه را متأخرتر بداند، از سال 1980 پس از بحث انقلاب دیجیتال
و کثرت رایانه ها، اینترنت و هوش مصنوعی که ابزار محرکه آن انقلاب محسوب می شدند
بحث پیچیده تر شدن روابط انسانی، پیشرفت فناوری و تکثر رسانه ها بیش از پیش از
اهمیت و اثرگذاری اخبار جعلی را که به صورت تغییر امروزی و آن کروناگون و اپیدمی
بیشتر به چشم آمد و عیان شد. مورد دیگر موضوع انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و
کمپین ترامپ بوده و جالب است که از سال 2008 کره جنوبی در زمینه ای که در موردش
بیشتر توضیح خواهیم داد. صنعت درآمدزا اخبار جعلی ید بسیار طولانی داشته و
کشورهایی همچون هندوراس، کشورهای آفریقایی متأسفانه در این زمینه فعال بودند اما
آنچه که بیشتر به گوش رسیده از سال 2016 و بحث کارزار انتخاباتی ترامپ واژه اخبار
جعلی را به عنوان عبارت برگزیده اعلام کرد و گفت بعد از انتخابات 2016 آمریکا
تواتر این واژه در رسانه های دنیا 365 درصد افزایش داشته است. خانم هلن نیوزتید که
یکی از مدیران این دیکشنری است معتقد است که عبارت اخبار جعلی فارغ از اینکه جهت
بیان واقعیت یا یک اتهام مورد استفاده قرار گیرد در آن سال قابل بررسی بوده و می
افزاید که اعتماد افکار عمومی در پذیرش اخبار و گزارش های خبری خدشه دار شده است و
مراکز متعددی همچون مرکز "پیو" این
آمار را تأیید می کند. از مسئله ترامپ و تأثیر گذاریش بر تواتر اخبار جعلی و ادعای
وی بر مبدع بودن این واژه، می گذرم. اما واشنگتن پست خیلی قبل تر پل هونر را سلطان
اخبار جعلی به دنیا معرفی کرد و به تلاش هایش جهت نفوذ در رسانه ها به واسطه اخبار
جعلی اشاره کرد. هونر در کارزارهای انتخاباتی ترامپ بسیار فعال بود و یکی از افراد
مؤثر در این قضیه بود که در سال 2017 در 38 سالگی جسدش در منزلش در آریزونا پیدا
شد و از مطالب معروف جعلی ای که هورنر عنوان کرده بود. مسلمان افراطی و همجنس گرا
معرفی کردن اوباما بود.
اگر
از آمریکا خارج شویم و نگاهی بر بریتانیا داشته باشیم. بریتانیا سالهاست که در این
حوزه دچار مسئله و مشکل است. از سال 2018 و فعالیت های ترزامی به اخبار جعلی توجه
ویژه شده است. ترزامی اولین بار در نشست مجمع جهانی اقتصاد در داووس سال 2018 به
لزوم مقابله جدی با شرکت رسانه‌ای منتشر کننده محتوای غیرقانونی، حوزه افراط گرایی
و تروریسم، خشونت و فیلم های غیر اخلاقی فضای سایبری بسیار تأکید کرد و معتقد بود
باید قوانینی برای این موضوع تصویب شود و به اجرا در بیاید.
اینها
باعث شد دولت بریتانیا در فوریه 2019 گزارش 111 صفحه ای پیرامون اطلاعات نادرست
عمومی یا همان Disinformationها و
اخبار جعلی منتشر کنند که فایلش در فضای سایبری قابل دسترسی است و نکات نگران
کننده ای را از وضعیت حاکم بر سپهر رسانه‌ای انگلستان از 16:45
تا 17:42 قطع ارتباط با دیگر کشورها ارائه می کند.
بعد
از رسوایی کمبریج آنا لیتیکا که اطلاعات بیش از سیصد هزار کاربر بدون اجازه از فیس
بوک به یغما برد و فیس بوک از این قضیه مطلع بود و فکت این موضوع هم مصاحبه
کریستوفر وایلی که از مدیران ارشد سابق این مصاحبه بود، همانطور که مستحضرید که
کمبریج آنالیتیکا از مجموعه هایی است که در حوزه داده کاوی و تحویل داده فعالیت می
کند و بعد از فاش شدن این مسئله ابعاد آن در کمیته تشکیل شده معطوف به حوزه اخبار
جعلی، گسترش یافت و Disinformation را هم دربر
گرفت.
صرفاً
در انگلستان مسئله رسوایی «کمبریج آنالیتیکا» نبود بلکه شرکت «آگریگیت آی کیو» هم
که در حوزه فناوری وسیاسی مشاوره می دهد و فعال است، طی گزارشی که آبزرور منتشر
کرد، مشخص شدکه این شرکت هم ضمن ارتباطی که با مقامات کلیدی دولت ترامپ مثل
استیوبنن در مسئله برگزیت نقش بسیار مخربی داشتند ودر آن انتخابات با تولید و
اشاعه اخبار جعلی نقش بسیار مهمی را ایفا
کردند.
بر
اساس آمار موجود 81 درصد خاستگاه جغرافیایی اخبار جعلی در آمریکا تولید می شود
نکته جالب اینکه با توجه به اینکه بیش از 70 درصد ترافیک اینترنت و داده هایی که
در دنیاست از آمریکا و چین تولید می شود. در زمینه اخبار جعلی از کشور چین آماری
مشاهده نشده است. سیاستمداران هندوراسی رسماً افرادی را که حساب های جعلی در فیس
بوک ایجاد کنند استخدام می کنند و این اخبار را تولید می کنند. در کنیا درآمد در
حوزه صنعت اخبار جعلی بسیار بالاست به نحوی که چهره های توئیتری کنیا 15 برابر
دستمزد روزانه بسیاری از مردم عادی درآمد دارند تا هشتک سیاسی بزنند و در این
زمنیه تبلیغ کنند. به نظر می آید بحث فاکتور کردن به کشور خاصی بر نمی گردد. این
صنعت در اکثر کشورهای دنیا جریان دارد. طبق پژوهش جدیدی که آکسفورد در زمینه
اطلاعات نادرست و اخبار جعلی در 81 کشور و انتشار آن در 41 کشور انجام داده جالب
است که کره جنوبی اشاره کرده که در بدو گفتگو عرض کردم که از سال 2008 بحث صنعت
اخبار جعلی با تولی گری نهاد اطلاعاتی کره جنوبی با نام NISرونق گرفته است
تا جایی که هفتاد کارمند تمام وقت برای ایجاد حسابهای سایبری جعلی و طبق آمار
آکسفورد تا سال 2012، 3500 کارمند پاره وقت داشته است که بخشی با انگیزه های مالی
و بخشی با جنبه های ایدئولوژی به این کار مشغول شده بودند.
نمونه
هایی از اخبار جعلی در ایران است که به ایام جدید بر می گردد و کما بیش با آن
برخورد داشتیم از جمله خبر توئیتری که دبیر سرویس یکی از خبرگزاری‌های شناخته شده کشور با عنوان تصویر کمتر دیده شده
از دیدار خاتمی و صادق خرازی در سال 85 با جورج سوروس منتشر کرد که بازتاب فراوانی
در شبکه ها و فضای سایبری و پیدایش جریان سیاسی خاص داشت که Disinformation و اطلاعات نادرست غیر عمدی تغییر داده می شود. چرا که ایشان بعد
از چندی عذرخواهی کردند و گفتند و تا الان سوروس را ندیده بودم و آن تصویر متعلق
به گرگوری ناکی استاد ادبیات یونان باستان دانشگاه هاروارد بوده که با حضور آقای
خرازی است.
نمونه
دیگر جریان سیاسی دیگری را دامن زد و بحث پست گرفتن داماد آقای زاکانی بوده که
بسیاری از رسانه های طیف سیاسی دیگری بر قضیه مانور کردند و متأسفانه صرفاً کپی
پست شد بدون اینکه راستی آزمایی شود در این مورد عنوان شد که آقای مهدی فیاضی
داماد آقای زاکانی، رئیس مرکز امور بین الملل مدارس خارج از کشور وزارت آموزش و
پرورش شده است در حالی که اینگونه نبوده است البته آقای مهدی فیاضی برادر داماد
آقای زاکانی است است نه داماد وی، اگر از مناظر غیر ارتباطی به موضوع بنگریم شاید
تعبیر و تفسیر دیگری داشته باشد ولی قطعاً از منظر علوم ارتباطات و رسانه و حوزه
اخبار جعلی و اطلاعات نادرست این گونه ارتباطات قابل پذیرش نیست.
نمونه
های دیگری هم هست همچون توئیت کردن عکس هایی تحت عنوان ویلاهای لاکچری قشم و کیش و
وارد کردن یکسری اتهامات به رئیس جمهور سابق که فرد منتشر کننده خود را به عنوان
فعال رسانه‌ای معرفی کرده بود و در عین حال عکس ها مربوط به ویلاهای کلارکسون بوده
و ربطی به قشم و رئیس جمهور پیشین نداشت.
به
چند تیتر جدید که رسانه ها به آن بیشتر پرداخته اند اشاره میکنم برای مثال:
شوهرکشی در ایران بیشتر از زن کشی است- تعداد رانندگان اسنپ و تپسی بیشتر از دو
برابر است- 70 درصد مردم ایران ورزش نمی کنند- در لایحه بودجه 1401 عوارض خروج از
کشور بیش از 5 میلیون تومان تعیین شده است-و از این جنس تیترها فراوانند که در
همین موارد دو سه مورد مربوط به یک رسانه است و همه موارد بعد از راستی آزمایی
مشخص شد که حاوی اطلاعات نادرست و به نوعی جعلی محسوب می شوند لذا با توجه به
شرایط و اتفاقات حاکم بر دنیا و کشور و همانطور که سرکار عالی در مقدمه فرمودید در
دسترس بودن بیش از حد Deviceها و حضور فراوانی که مردم به خصوص و ایرانی ها در فضای
سایبری دارند و استفاده می کنند باید موضوع اخبار جعلی را بسیار جدی تر از قبل
بگیریم، به خصوص با تأکید بر حوزه دیداری، ویدئواستریم ها که گزارشی که در سال
2021 منتشر شده در ارتباط با میزان استفاده ترافیک از موبایل ها در دنیا پخش ویدئو
با 49 درصد و حضور در سایت شبکه‌های اجتماعی با 19 درصد و مجموعاً 68 درصد
بالاترین سهم از کل ترافیک تلفن همراه هوشمند را به خودشان اختصاص داده بودند که نشان
می دهد که نه تنها باید به موضوع اخبار جعلی و سواد خبری توجه کنیم بلکه باید
تأکیدمان بر حوزه تصویر، عکس، فیلم باشد که موضوع دیپ فیک ها، عکس های دست کاری و
مونتاژ شده و ... باید بیش از پیش جدی بگیریم. کما اینکه ویدئوهای دیپ فیکی که در
خرداد 99 به زبان فارسی منتشر شد که یکی رئیس جمهور اسبق را که به دولت روحانی
انتقاداتی وارد می کرد و مورد دیگر که به یکی از هنرپیشه های هالیوودی اشاره می
کرد که با شبکه خبر مصاحبه دارد و نگران آتش گرفتن جهیزیه دخترش است که یادداشتی
هم با همین مضمون در نوآوران چاپ شد. به نظر می آید که هنوز آن طور که باید و شاید
موضوع اخبار جعلی در ایران جدی گرفته نشده است.
سعی می کنم مواردی که در خبر این نشست آمده سریع
و گذرا پوشش دهم. پس از آن یک سری ابزار معرفی کنم تا کلی گویی صرف نباشد. ابزار
تشخیص عکس های جعلی از واقعی. ابزار و روش های تشخیص دیپ فیک ها و فیلم های جعلی
که خود به پنج دسته تقسیم می شوند. در ادامه بحث به چند تعریف اشاره کنم. در
تعاریف اخبار جعلی دوستان را ارجاع می دهم به مقاله اخبار جعلی و مهارت های مقابله
با آن که در فصلنامه رسانه مهر 96 چاپ شده بود که به 12 یا 13 تعریف اشاره شده
است. از نظر من و برگرفته از تعاریف موجود، اخبار جعلی، تولید و نشر اطلاعات
نادرست اعم از عمومی یا غیر عمومی و شایعه به منظور جهت دادن به افکار عمومی برای
کسب منابع خاص است. البته شورای اتحادیه اروپا به این تعریف اعتقاد ندارد و Disinformation ها یا اطلاعات نادرست عمومی را در
واقع اولا بر موضوع اخبار جعلی وMisinformationها می دانند. حتی گزارش 115 صفحه ای مجلس
عوام بریتانیا هم در عین حال مشابهت های معنایی فراوانی بین این تعاریف وجود دارد
و از منظرهای مختلفی که به این موضوع نگریسته شده است صاحب نظران تعاریف خاص
خودشان را دارند. اطلاعات نادرست عمومی یا همان Misinformation به اطلاعات و جنس خبری گفته می شود که معمولاً هم از سوی کاربر
شهروند خبرنگارها و هم خبرنگارها و سازمان های خبری علیرغم بسیار صادقانه عمل کردن
و پایبندی به حرفه شان دچار خطای انسانی سهوی و علی العموم سوء عملکرد سازمانی
باعث می شود که آنها به ورطه تولید و نشر اطلاعات نادرست غیر عمدی فرو بغلطند.
اقای پیتر کانلیف جونز، بنیانگذار سازمان آفریقایی چک معتقد است، اطلاعات نادرست
غیر عمومی فرامرزی است و مربوط به جغرافیای خاصی مثل آمریکا، اروپا یا کشوری خاصی
نیست و براین نکته تأکید دارد. در جوامعی که دچار پیچیدگی اجتماعی هستند و گویی بر
بشکه باروت نشسته اند و در آستانه انفجار، اطلاعات نادرست غیر عمومی، ظرفیت بالقوه
برای بروز اختلاف اجتماعی و ظهور خشونت محسوب می شود. شاید این موضوع نگاه و ذهن
ما را معطوف کند به اینکه چرا کشور ما در معرض آماج اشاعه اخبار جعلی و اطلاعات
نادرست چه عمومی و چه غیر عمومی به خصوص از جریان های برون مرزی قرار دارد؟
اطلاعات نادرست عمومی یا Disinformation
هم به صورت اختصار اطلاعاتی است که نشر هدفمند و گسترده اش علی العموم خاستگاه
حاکمیتی و یا به تعبیری دولتی دارد. در چارچوب این اطلاعات که اتحادیه اروپا آن را
بر اخبار جعلی اولا می داند کاربر شهروندان، معمولاً بر بستر این اطلاعات زیست
ارتباطی دارند و در مدتی طولانی فریفته می شوند و آن وقت در ارتباط با روایت و
امری به باور کذب می رسند. خانم کارل واردل که یکی از صاحب نظران برجسته حوزه
اجتماعی است و مقاله ای به فارسی با آقای حسین درخشان به تازگی ترجمه و منتشر شده
است، با اظهار نگرانی از ناامنی فضای سایبری به واسطه این نوع اطلاعات و اخبار،
پنج راهکار برای اتاق های خبر و تحریریه ها ارائه می کند و رسانه ها را بر رعایت
این موارد مسئول و ملزم می داند که اهمیت ساختار خبر، آشنایی کاربر شهروندان،
خبرنگاران و رسانه ها به متن خبر و تأکید بر اجزای مهم خبر که از منظر ایشان بحث
تیترهای اصلی و فرعی علی العموم از مهمترین بخش های خبر هست کما اینکه می‌دانیم
اکثر اخبار جعلی، تیتر خبر و تیتر اصلی و فرعی اش هیچ ربطی به باور خبر و متنش
ندارد به همین دلیل توصیه می شود عزیزان، کاربر شهروندان، مخاطبین صرفاً به خواندن
تیتر بسنده نکنند و حتماً متن خبر را بخوانند.
شایعه
را از منظر آلپورت وسپتمن آن است که نه خبر جعلی و نه اطلاعات نادرست است بلکه
اطلاعاتی است که مورد تأیید قرار نگرفته و در عین حال تاموتسوشیبوتانی معتقد است
حوادث مهم و مبهم سبب ساز بروز شایعه هستند. لذا جمع بندی این نظریات، شایعه
حاصلضرب اهمیت در ابهام هست. نکته دیگر که به حوزه اخبار جعلی و باعث پیوند
نامبارکی می شود، موضوع تئوری توطئه و به تأکید احمد اشرف توهم توطئه هست که بسیار
با هم همپوشانی دارند و نزدیک و لازم و ملزوم یکدیگرند و باطل السحر توهم توطئه هم
گردش آزاد اطلاعات درست، اخبار واقعی و برخورداری از توانمندی سواد خبری است. توهم
توطئه موضوع جدیدی نیست. برشی از آن به انقلاب کبیر فرانسه را برمی‌گردد که از آن
زمان بیشتر به این مسئله پرداخته شد. گفته می‌شود در قرن سوم میلادی گفته می‌شود
پایه نقل و قول نادرستی از انجیل مفقود شده فیلیپ مبنی بر اینکه مسیح و مریم
مجلدیه با هم ازدواج کردند عنوان غلطی که در رمز داوینچی هم به آن اشاره شده است.
در
این ایام هم بحث پاندومی کرونا و واکسن و تغییرات اقلیمی، گرمایش زمین و این اواخر
بحث فناوری 5G جزو آخرین دغدغه‌های
باورمندان به توهم توطئه هستند.
اگر
بخواهیم از ابعاد اخبار جعلی بگوییم. این اخبار ابعاد سیاسی، اقتصادی و حتی فرهنگی
دارد. قبل از اشاره به ابعاد سیاسی و اقتصادی در حوزه ابعاد فرهنگی باید گفت استاد
شفیعی کدکنی در بحث شناخت ادبیات جعلی که آنهایی که ما سالها بدان استناد می‌کردیم
به فرمایش ایشان جعلی بوده و هیچ‌گونه وابستگی به شاهنامه حکیم فردوسی ندارند مثل
بسی رنج بردم در این سال سی عجم زنده کردم بدین پارسی که رستم یلی بود در سیستان
منش کردم رستم داستان چنین گفت پیغمبر راست‌گوی زگهواره تا گور دانش بجوی و مورد
دیگر به فضای جنایت انواز و این اتفاقات نزدیک است. زنان راستایی سگان راستای که
یک سگ به از صد زن پارسای ـ که البته بعد از حادثه چند روز گذشته بعد از توئییتر
آقای وحید بهمن کلیپی از یک نیروی برانداز خارج از کشور مبنی بر اینکه زن و اژدها
هر دو در خاک به جهان پاک از این هر دو ناپاک به منتشر شد که با این وصف بحث خبر
جعلی صرفاً با آن چارچوب آکادمیک و تعریفی که از خبر داریم محدود نیست بلکه در
حوزه فرهنگ هم تأثیر دارد. در حوزه دین با تعمق بر کتاب سیری در سیره نبوی اثر
استاد شهید مرتضی مطهری، ص 113 ـ 111 که ایشان در نقلی از ابی‌بن کعب انصاری که در
مقدمه مجموع الابیان آمده که در ارتباط با اینکه احادیث روایت شده موجود از امام
بر واقع وجود دارد و راست است؟ آقای خانیکی سال 96 در دانشگاه خوارزمی در حوزه
اخبار جعلی گفتگو داشتند و به ابو هریره هم اشاره‌ای داشتند. در آن چند صفحه که
عرض کردم ابی‌بن کعب انصاری از فردی نقل می‌کند که خواندن‌های سوره غاشیه، اعلاء
بنیه، بقره، آل‌عمران ثواب دارد و این موضوع توصیه پیغمبر بوده است و نقل کرده که
چرا شما فقط این را از پیامبر روایت کردید و جای دیگر این موضوع نیامده است. در
جواب گفته شده که این حدیث را برای رضای خدا جعل کردم و به دلیل اینکه در محافل
حرفهای لغو مرسوم شده بود اینها را عنوان کردم که به جای تاریخ جاهلیت از این‌آیات
و سوره‌ها بخوانند و ثواب ببرند. و در انتها ایشان فرمایش می‌کند که از مرحوم
علامه طباطبایی شده است که ابزار نامقدس، هدف مقدس را توجیه نمی‌کند. بنابراین بحث
اخبار جعلی صرفاً خاستگاه سیاسی ندارد اما بسیار با حوزه سیاست نزدیک و گره خورده
است.
در
حوزه اقتصادی، بحث قلاب تله کلیک و بحث کلیک کردن بسیار مورد توجه است و در ادامه
هم خواهد بود تا جایی که افرادی مثل اوگنی موروزوف، نویسنده اهل بلاروس، بحث
سرمایه‌داری دیجیتالی و اقتصاد دیجیتالی را مطرح می‌کند. تأکید و توجه به این
موضوع ابعاد بسیاری را روشن می‌کند که با توجه به اینکه ابزار مختلف در مواجه با
اطلاعات جعلی و نادرست وجود دارد، این موضوع هنوز در حال رشد است، تا جایی که نسبت
جاعلین و خبرگان کاشف جعل، همچون یک دوره تسلسل باطل است. اما در عین حال اشاره می‌گنند
که با توجه به اینکه حواس پنجگانه انسان در ثانیه 10 به توان 9 داده از محیط می‌گیرد
و آنچه که قادر و پردازشش است 10 به تاوان 2 است در بحث اقتصاد توجه فعالیت و
رقابت اصلی در بازار اصلی باید متمرکز بر جلب توجه بیشتر کاربران با توجه به
فراوانی داده و کمبود ظرفیت پذیرش باشد نه تولید محتوا در دوران کرونا که از روغن
بنفشه و ادرار شتر تا بحث وایتکس و مصونیت کودکان فراوان این اینفودمی یا اپیدمی
اطلاعات دنیا همه ما را به نوعی درگیر کرد.
و
این اواخرا بحث میکرو چیپ‌ها و بحث مخالفین واکسن که خاص یک کشور نیست و توهین
توطئه در قالب گروه‌هایی همچون گروه معروف کیوانان که در آمریکا فعال‌اند و معروف
حضور همه هست که در حوزه‌های مختلف فعالیت می‌کند. بخشی موضوع واکسن، بخشی گرمایش
زمین و با حمایت سوروس و گلوبالسیت‌ها قصد دارند جهان را در برگیرند و سیطره پیدا
کنند و همه اینها مخالف ترامپ هستند و خود ترامپ با آن جمله معروفش که برای مبارزه
با کوید 19 وایتکس بخورید و تزریق کنید تا ریه‌هایتان تمیز شود و جالب است که بعد
از ابتلای خودش و همسرش وطن امروز تیتری را داشت تحت عنوان حالا واکسن بخور کشورهای
مختلفی درگیر بحث اخبار جعلی هستند و در این زمینه تدبیر داشتند مثل هند، نیجریه،
اوکراین، ارمنستان و ترکیه در این حوزه تلاش دارند و حداقل با بحث کرونا و اتفاقات
افتاده موکول و معوق به این نبوده و نیست چرا که این مسئله از سال 1963 که بحث
واکسیناسوین سرخک مطرح شد، وجود داشت. بعد از آن در ارتباط با قطره فلج اطفال وجود
داشت، در سال 2014 درخصوص همه‌گیری ابولا وجود داشت تا جایی که مطلبی در تسنیم از
سایت اینفوواردز که از معروف‌ترین سایت‌های راست افراطی در آمریکاست که این کار را
سلاح بیولوژیکی تولید آمریکا داشته است. در ارتباط با علل و رشد و گسترش اخبار
جعلی فقط به موضوع اینترنتی‌اش اشاره می‌کنیم و نقلی از فوکویاما که می‌گوید به
نظر می‌رسد مردم هر چیزی را که در اینترنت می‌خوانند به عنوان فضای مقدس باور می‌کنند
و معتبر می‌دانند و چون بین تولید کننده و مصرف کننده اطلاعات واسطه‌ای وجود ندارد
بنده معتقدم برخلاف نظر خانم دکتر سلیمی رسانه‌های اجتماعی دروازه‌بانی نمی‌شوند و
دلایلی را دارم که به موقع در موردش گفتگو خواهیم کرد برخلاف رسانه‌های سنتی این
اطلاعات بی‌واسطه اعتبار سجی نمی‌شوند و مخاطب هر چه می‌خواند باور می‌کند. چرخه
حیات اطلاعات نادرست و اخبار جعلی از سر بخش پیدایش، انتشار و توقف تشکیل شده است.
همه دوستان در دنیا تلاش دارند بیشتر در حوزه انتشار و توقف است اما به نظر می‌آید
بخش قدرتمند چرخه حیات اخبار جعلی به حوزه پیدایش برمی‌گردد. با تأکید بر اینکه
قدرت این اطلاعات و اخبار در ایده‌ها و خاطراتی است که هر اجتماعی که اگر نسبت به
آن آسیب‌پذیر باشد ریشه دوانیده باشد. کما اینکه هر چقدر هم که در مورد مسائلی مثل
نژادپرستی و مواردی از این دست صحبت کنیم در بسیاری از کشورها که در حوزه‌های
سوادهای نوین، مثل سواد رسانه‌ای، سواد دیجیتالی، سواد خبری پیشتر از ما هستند،
اما شناعت بحث‌هایی چون نژادپرستی کاملاً به چشم می‌آید و لمس می‌شود. من از meme های معروفی که می‌بینم به
یک تعریف بسنده میکنم. محتوای روشی برای انتقال ایده و نماد جهت اشاعه یک سری
رسوم و القا مضمون‌ها به گروه‌های هدف. این موضوع را به آمار 2021 و تأثیر 68
درصدی تصویر، عکس و فیلم بر مخاطبین ارتباط می‌دهم. در انتخابات 2017 فرانسه این
موضوع را دنیا تجربه کرده که مم‌های تصویری که حمایت از لوپن از آمریکا و حامیان
ترامپ برای تأثیرگذاری بر انتخابات فرانسه که فقط موفقیت دور دوم را داشت مکرون
پیروز شد، دنیا تجربه کرده است. یکی دیگر از معروف‌ترین مم‌ها که سال 2005 ساخته
شد اشاره میکنم که بازتاب جهانی گسترده‌ای داشت که رئیس‌جمهور فعلی روسیه را سوار
بر پشت یک راسو نشان می‌دهد که همزمان هدف حمله یک مرغ مگس‌خوار قرار گرفته که از آن
زمان به بعد رویه قوانینی را تصویب کرد تا از اشاعه تصاویر مقامات سرشناس در مم‌های
اینترنتی که ربطی به جنبه عمومی شخصیتشان ندارد، جلوگیری شود.
با
معرفی چند ابزار جهت تشخیص عکس‌های جعلی، متن و فیلم عرایضم را جمع‌بندی خواهم
کرد. یکی از آن ابزارها Viewer Exif است که ابزاری الکترونیکی است که جهت کشف
اطلاعات EXIF عکس‌هاست. افرادی که کار تخصصی
عکاسی می‌کنند و یا شهروند خبرنگارانی که علاقه‌مند در صورت استفاده از این ابزار
الکترونیک اطلاعات، تاریخ، زمان، مشخصات دوربین و حتی در بعضی اوقات مختصات GPS و مختصات جغرافیایی براساس انواع دوربین را دریافت کنند.
سایتی
تحت عنوان photo
forensics که میزان دستکاری
در عکس‌ها را از طریق ابزاری به نام ELA
در اختیار کاربر، شهروند خبرنگاران و عکاسان حرفهای قرار می‌دهد و امکان تجزیه و
تحلیل و سطح خطا را در عکس نشان می‌دهد و برای تشخیص بخش‌هایی از تصویر که سطح
فشرده‌سازی‌اش متفاوت است با دیگر بخش‌هایی که همان تصویر را دارند. در عین حال
آنهایی که از گوشی‌های اندرویدی استفاده می‌کنند با نصب اُپی به نام truepif یکی از اپ‌های معروفی است که برای تشخیص عکس و فیلم جعلی استفاده
می‌شود و واترمارک خودش را می‌زند و شهرت جهانی دارد و قابل اشاعه و ارائه است نرم‌افزار
آخری که قصد دارم در حوزه عکس معرفی کنم jpegshoop
هست که برنامه‌ای که فقط در تحت اندورید است و هرگونه ویرایش روی عکس را نشان می‌دهد.
علیرغم اینکه با مقدمه jpeG دیده می‌شود ولی
فایل‌های PDF. AVI و DNG را هم نشان می‌دهد
و حتی Mbeded و GPEG ها را هم می‌تواند نشان دهد و توانایی استخراج اطلاعات را دارد.
تاریخ و نوع ابزار مورد استفاده در عکاسی و مشخصات لنز را هم نشان می‌دهد.
در
بحث فیلم‌ها، با دسته‌بندی‌اش وارد می‌شوم. نسخه اصلی فیلم‌ها که گفته‌ها و مشخصات
فیلم با گفته‌های منبع فیلم مطابقت دارد. نسخه‌هایی که زمان فیلم درست است ولی
مربوط به مکان جغرافیایی دیگری است. با نسخه‌هایی که موقعیت جغرافیایی درست است
اما در زمان دیگری برداشت شده و در نهایت فیلم‌های دستکاری شده یا دیپ فیک‌ها که
خانم دکتر هم اشاره کردند. بارها برای هاول فارسی واژه دیپ‌فیک با خانم دکتر سلیمی
گفتگو کردیم. اولین بار بحث دیپ‌فیک در سال 2017 مطرح شد. ویدویی در تارنمای Redit بارگذاری شد. دیپ‌فیک محتوایی جعلی استکه با هوش مصنوعی که آینده
و حال ما را رقم خواهد شد، مطرح شد. قالب‌های مختلف صوتی، تصویری و نوشتاری که
امکان پرداختن به همه آنها در این فرصت کم مقدور نیست. هوش مصنوعی هم تکنیک‌هایی
که به ماشین‌ها توانایی تقلید رفتار انسان را می‌دهند. از جمله دیپ‌فیک‌های معروف
دیپ‌فیک او با ماست که در آن مطالبی به بن‌کارسون و ترامپ نسبت می‌دهد. دیگری دیپ‌فیک
بکهام که در ارتباط با مبارزه با مالاریا به نه زبان تبلیغ می‌کنند و مواردی از
این دست.
و
دو دیپ فیک ایران در خرداد 99 با موضوع بردیپت و دیگری رییس جمهور دولت دهم و
یازدهم جنبه سرگرمی داشتند و می‌دانیم مواردی همچون فتوشاپ و دیگر مواردی که در
حال حاضر با دیپ‌فیک‌ها مواجهیم ابتدا جنبه سرگرمی داشتند و نهایتاً به سمت و سویی
رفتند که در حال حاضر سایت‌های غیراخلاقی دیپ‌فیکی داریم برای حداقل دو بازیگر
هالیوودی اسکار جوهانسون و گل گدوت که متأسفانه فیلم‌های پرونوگرافی که براساس دیپ‌فیک
از این دو بازیگر آماده وروی آن سایت‌ها بارگذاری شده و موارد فراوان دیگری که
صبغه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دارد. کما اینکه دیپ‌فیک صورتی که در
چند سال گذشته منتشر شده با تقلید صدای مدیرعامل آن شرکت توانستند 000/250 دلار
کلاهبرداری کنند. یا اتفاقی که در سال 2019 در مالزی رخ داد و فیلم دیپ‌فیکی در
شبکه واتساپی سیاسی منتشر شد که دو فرد را در حال رابطه غیراخلاقی نشان می‌داد که
یکی از آنها شباهت فراوانی به یک چهره سیاسی داشت که روزنامه‌ها مالامی میل این
قضیه را دنبال کرد و نهایتاً دیپ‌فیک بودن آن اتفاق مسجل شد. باید گفت که این
اتفاقات در بعضی از کشورها متجر به یک سری اقدامات از طرف حاکمیت می‌شود در مالزی،
اندونزی و بسیاری از کشورها، قوانینی مصوب می‌کنند و آموزش‌هایی در نظر می‌گیرند.
برای مثال فنلاند سالها در زمینه آموزش سواد خبری به کل مردم فارغ از اینکه
تحصیلات آکادمیک داشته باشند یا نه یا چه شغلی دارد؟ و تا جایی این مسئله مهم است
که فردی چون آدام شیف که رئیس کمیته اطلاعات مجلس نمایندگان آمریکاست از اینکه
مردم ما نمی‌دانند قرار است چه اتفاقی برایشان بیفتد اظهار نگرانی می‌کند و آمریکا
همچون دیگر کشورها بر این موضوع دقت نظر دارد. بخشی از نگرانی مربوط به تصویب
قوانین و محدودیت آزادی بیان هست و بخش دیگری سؤ استفاده افراد از این موضوع جهت
محدودیت آزادی. بنابراین تصویب قوانین انجام شود، هر قانون مصوبی که بخواهد آزادی
بیان، گردش آزاد اطلاعات درست را محدود کند به نام صیانت یا هر عنوان دیگر، مضموم
است و باشرایط گسترش دموکراسی و مردم سالاری مغایرت دارد.
محمود
غزیل یکی از روزنامه‌نگاران با سابقه لبنانی که در حوزه راستی آزمایی فیلم فعال
است، می‌گوید هر وقت فیلمی را دیدید 5 سؤال جهت اطمینان از واقعی بودنش از خود
بپرسید.
1.
منبع : فیلم کجاست؟ از شبکه‌های اجتماعی است؟ به پست الکترونیک شما ارسال شده؟ آن
کسی که محتوا را فرستاده می‌شناسید؟ آیا منبع فیلمی که شناسایی شده، آن را تولید
کرده یا فقط به اشتراک گذاشته است؟ آیا می‌توانید منبع اولیه را پیدا کنید؟ چه
سرنخ‌هایی در فیلم می‌بینید؟ پلاک ماشین، عبادت‌گاه، مرکز خرید می‌بینید تا با
ابزاری که معرفی میکنم شناسی‌اش کنید؟ 2. چرا تولید فیلم. از زاکربرگ و اتفاقات
فیس‌بوک، توییتر و اتفاقاتش .این دو منبع اطلاعاتی و اجتماعی طی ماه‌های اخیر با
رویتر و آسوشیتدپرس برای شناسایی اخبار جعلی قرار دادی تنظیم کرده اند، یوتیوپ هم
از سال 2017، کارگاههایی برای آموزش نوجوانان در حوزه اخبار جعلی برگزار کرد و
این اواخر فیلم تحریف شده نانسی پلوسی را برعکس فیس‌بوک حذف نکرد و مخالف آزادی
بیان دانست اما یوتیوپ آن فیلم را حذف کرد. با همه این احوال در ژانویه 2022،
هشتاد گروه راستی‌آزما نامه مشترکی را برای یوتیوب تنظیم کردند و انتقاد جدی
داشتند که آن طور که باید و شاید اقدامات لازم را انجام نمی‌دهی. به خصوص در حوزه
واکسیناسیون و پیش‌گیری از مسئله کرونا .
برای
تشخیص متن نوشتاری هم به 11 مورد توصیه‌های فرانک بیکر که به خاطر تألیف کتاب پنج
گفتار در اخبار جعلی از نظرات ایشان بسیار استفاده کردم، عرض می‌کنیم. در ارتباط
با متون انگلیسی می‌گوید اگر متنی را با حروف بزرگ نوشته شده تشکیک کنید که متنی
جعلی است. اگر سایتی POPUP و تبلیغات زیاد
دارد تردید کنید که بحث تله کلیک باشد. به دامنه‌های اینترنتی دقت کنید که بسیاری
پسوند CO. دارند که مجموعه آنها در ویکی‌پدیا
هست و عزیزان می‌توانند مراجعه کنند و ببینند. صفحه درباره ما معمولاً در سایت‌ها
ببنید. خبرهایی که LINK یا پیوند دارد
حتماً دنیال کنید. به تاریخ آخرین مطلب بارگذاری محتوای سایت‌ها دقت کنید. از موتورهای
جستجویی مثل image,
tonEyegoogle، برای شناسایی عکس‌ها
و تصاویر جعلی استفاده کنید. هر خبر مذهبی، جنسیتی، قومی ، نژادی که باورتان را
تأیید یا تحریک کند، باید تشکیک کنید که گرد اخبار جعلی بر آن پاشیده شده باشد و
در نهایت از به اشتراک گذاشتن مطالبی که از زحمتش مطمئن نیستید، حتماً خودداری
کنید. سه سایت فارسی زبان که در حوزه راستی آزمایی می‌توان مراجعه کرد. سایت فکت‌نامه،
فکت‌یار و صفحه گروه شبه و شایعه خبرگزاری فارس که تحت عنوان فارس پلاس فعال است
مورد استفاده قرار دهید. اگر به دنبال شناساایی فیلم‌های جعلی یوتیوپ هستند از
ابزار یوتیوپ دیتا و یوور استفاده کنند. برای شناسایی موقعیت‌های جغرافیایی، مکان
ضبط فیلم و مواردی از این دست گوگل مپ، گوگل ارث و یکی مپ‌یار
را مورد توجه قرار دهید و در نهایت هر خبر و محتوایی را باور نکنید اول بررسی و
اطمینان بعد پذیرش.
خانم سلیمی؛ پژوهشگر و استاد دانشگاه در ادامه بحث
گفت:
آقای
فلسفی به نکته ای در مورد موضوع اخبار جعلی، تاریخچه و حواشی و مسائلشان و مواردی
دیگر اشاره کردند و شماهم به چالش های ایجاد شده در ابعاد مختلف در جامعه در این
رابطه اشاره کردید. معمولاً نشستها و جلسات دفتر مطالعات، سمت و سوی ما به سمت خود
رسانه بود. بحث ارتباط رسانه با اخبار جعلی به میان می آمد و بیشتر به سمت ایفای
نقش و تلاش رسانه در کاهش درگیری با اخبار جعلی و اطلاعات گمراه کننده گرایش داشت
ولی این دفعه سعی کردیم که توجه را به سمت مخاطب دهیم یعنی کاری کنیم که وقتی
مخاطب قرار است در مقابل رسانه قرار گیرد و محتواهای پیش رویش را چگونه تشخیص دهد
و در میان از سواد خبری در این مسیر یاد می شود. با آمدن مالتی ورس و متاورس و
مخالفان مختلف از انواع دنیاهای مجازی پیش رو مطرح می شود و به نظرم باید منتظر
سخت شدن کار باشیم و احتمال زیاد می رود که ما با خطر تولید و انتشار انواع
محتواهای جعلی و گمراه کننده در متاورس و تولید محتواها حتی توسط ربات های
دیجیتالی، آواتارها کاهش قدرت تشخیص مرزهای واقعی از جعلی، بازسازی روایت های
متعدد را به همراه خواهد داشت. گفته می شود وقتی اتفاق و حادثه ای همچون زلزله،
سونامی تا لمپیک و ...اتفاق می افتد فرد بتواند در محل حادثه حضور یابد و در جریان
آن حادثه از نگاه نزدیک باشد ولی واقعیت این است که در دنیای متاورس با دنیایی
کاملاً حسی و تصویری روبروییم و به نوعی همه چیز خلق و بازسازی می شود و مشکل
روایت ها را خواهیم داشت و از این رو قادر به تشخیص صحت و سقم آنها را نخواهیم
داشت. اگر در آن زمان روایت ها را به صورت کلمه، عکس، اینفوگرافی دریافت می کردیم
حال قرار است آن حادثه را به صورت بازسازی شده در دنیاهای مجازی ببینیم. حال باید
پرسید چرا کسی روایت می کند و چگونه؟ در مواجه تصویری آن حادثه که کاملاً حسی است
قرار است چطور حاضر شویم؟ نکته دیگر بحث درگیری حوادث محتلف ماست، که می توانیم در
مقررات متاورس از انواع حواس بهره ببریم و این ویژگی، فرصتی برای افرادی است که می
توانند تأثیر بیشتر بر مخاطب بگذارند و انواع و اقسام حواس را بگیرند. از حواس
بصری و تصویری که بیس داستان است تا بقیه حواس دیگر که ممکن است با انواع و اقسام
قریب نغز و توهماتی که ایجاد می شود وسرابهای مجازی که پیش روی مخاطب قرار می
گیرد، که باید منتظر سونامی جدیدی از این منظر باشیم. خطر تبادل اخبار جعلی در
دنیای مجازی و واقعی هم که براساس تعاون و تبادل زیاد است و تلاش دارند که در نگاه
ایده آل بین پلتفرم ها، جابجایی اشیا و دیگر موارد رخ دهد، پس در صورت بیشتر شدن
این تبادلات و تعاملات شاهد ابعاد وسیعتری خواهیم بود. احتمال دارد با مدیریت
صاحبان و خالقان دنیاهای مجازی با اما و اگرهایی مواجه خواهیم بود برای مثال می
گویند اگر محدوده گفتگوها و ارتباطات مشخص کنند و قالب ها و شکل هایش را محدودتر در
نظر بگیرند شاید خطر کمتر باشد ولی وقتی میدان وسیعتری بر این داستان دیده شود باید
منتظر تاخت و تاز و مواردی از قبیل خبرهای جعلی و اطلاعات گمراه کننده که قرار است
نام و شکلشان هم عوض شود باشیم و ناتوان از نگاشتن یک نامه برایش باشیم. به یاد
دارم در سال 96 که اولین نشست با این موضوع، دفتر مطالعات برگزار کرد. وقتی می
خواستیم راجع به ویدئوهای دست کاری شده صحبت کنیم هنوز واژه دیپ فیک نیامده بود و
می بینیم که قبل از اینکه ادبیات آن موضوع بیاید خود حادثه رخ می دهد و قالب می
آید و بعد متوجه حوادث و حواشی و با تأخیر معناداری نامش را متوجه می شدیم.
بنابراین علیرغم وجود این نگرانی در عین حال چه در دنیای واقعی و دنیای مجازی
مشکلی وجود دارد. حال باید پرسید چرا مشکل؟ به دلیل اینکه وقتی آزادی بیان مطرح می
شود، دو نگاه بر آن مطرح است. یکی منع سانسور به هر نحو و عدم ممانعت از حرف زدن
افراد و اجازه بیان با هر ویژگی خواه تفرقه افکنی، نژاد پرستانه، جعلی و گمراه
کننده. پس کشورهای درگیر این نگاه بسیار محتاطانه وارد داستان می شوند و این کشور
که این نگاه در آنها جدی تر است و دائم نگران بحث آزادی بیان اند ملاحظات زیادی
داشته باشند تا آزادی بیان لطمه نبیند و خودشان هم خالقان این سرزمین های مجازی
باشند زمینه را برای سودجویی افراد فراهم خواهند کرد، در دنیای مجازی متاورس دغدغه
ها و نگرانی ها بسیار زیاد است جدای بحث حریم شخصی، دغدغه های جدی تری چون مباحث
مغایر با اخلاق انسانی، ضد اجتماعی، نفرت و تفرقه پراکنی، نژادپرستی و دغدغه دیگر بحث
انتشار اخبار و اطلاعات جعلی و گمراه کننده است. بحث متاورس تعمداً مطرح کردم تا
آمادگی لازم کسب شود و بدانیم که ممکن است این محتواها به شکل های دیگری بروز پیدا
کنند و ما چه در جایگاه رسانه و چه در جایگاه کاربر و مخاطب و یا والدین و متخصص
باید برایش اندیشه کنیم. متولیان از همین لحظه باید تصمیمات لازم را بگیرند و
اقدام و سرمایه گذاری های لازم را مدنظر قرار دهند چرا که بعد از حادث شدن درد و
معضل درمان و حل آن بسیار سخت می شود.
قبل
از ورود به بحث سواد رسانه‌ای توضیح مختصری راجع به مرزهای بین سواد رسانه‌ای و
خبری تا با جزئیاتش بیشتر آشنا شویم. هر روز که برمی خیزیم تا شب که به خواب می
رویم با انواع و اقسام رسانه ها روبروئیم و همانطور که شاهدید از لحظه ای که کودک
متولد می شود علاقه زیادی به گوشی موبایل مادر دارند و انواع و اقسام مهارت ها را
هم با خود دارند. واقعیت این است که این کشش در کودکان وجود دارد. بنابراین از آن
لحظه که مواجهه با رسانه و پیام های رسانه‌ای را پیدا می کنیم تا لحظه چشم بستن از
این جهان، به بحث سواد رسانه‌ای که برشی از یک کیک بزرگ انواع و اقسام سوادهاست که
این مهم به دلیل ضرورت بیشتر بعضاً مورد تأکید قرار می گیرد نیاز داریم. باید گفت
که در همه حوزه های کاری و شخصی به آن نیازمندیم. سعی خواهم کرد در توضیح تفاوت
سوادرسانه ای و خبری، در مورد این هرم بیشتر صحبت خواهم کرد. می‌دانیم که رسانه ها
براساس انتخابهایشان و ذائقه مخاطب همچون مادر خانه دار که قادر به تشخیص مهمانش و
سطحش است و برای تهیه غذا به عوامل مختلف می پردازد، به نوعی سرآشپزی رسانه‌ای می
کنند و با فرمولی خاص به مسئله می پردازند و بحث های ایدئولوژیک و عوامل مؤثر درون
سازمانی و برون سازمانی و دیگر عوامل باعث ایجاد محتوا می شود وبعد با رسانه آرایی
به برجسته سازی آنها می پردازند و میزان توجه و نسبت زیر انتشار هر محتوا را تعیین
می کنند. تأثیر عوامل درون سازمانی و برون سازمانی بر محتوا در بحث سواد رسانه‌ای
مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و مورد توجه قرار می گیرد. اینکه همه رسانه ها پشت
پرده های خاص و منابع مالی، سیاسی و اقتصادی خاص خود را دارند و واقعیت این است که
هیچ چاقویی دسته خود را نمی برد و دروازه بانی خبری، محتوایی در رسانه های جریان
اصلی و سایر رسانه ها به طور کلی وجود دارد و باید بتوانیم در تشخیص آنها اشراف
داشته باشیم و همه موارد تکنیکال و تاکتیکال در سواد رسانه‌ای مورد بررسی قرار می
گیرد که ضروری است همراه با تفکر انتقادی آنها را بدانیم. سؤالهایی که در سواد
رسانه‌ای مطرح می شود این است که تولید کننده و مصرف کننده چه کسی است و هدفش
چیست؟ هدف از انتشار محتوا و یا تولید پیام و تأثیر مورد انتظارش چیست؟ فنون و
شیوه های جلب و جذب نظر مخاطب به شکل است؟ سبک زندگی، ارزش ها و عقاید مورد
تأکیدشان به چه شکل است؟ خاستگاه و بستر مؤثر در شکل گیری این پیام چه چیزی است؟
اینها سؤالهای اصلی است که یک فرد در مواجهه با رسانه باید از خود بپرسد.حال وقتی
قرار است برای تشخیص خبر واقعی از جعلی با محتوا روبرو شویم باید به چه سؤالهایی
توجه شود؟ که بعد به آن اشاره می کنیم.
بحث
مهم دیگر رژیم مصرف رسانه‌ای است که باید به محتوای رسانه‌ای حساسیت داشت. همانطور
که اشاره کردم وقتی روزانه با رسانه ها مواجه می شویم، نیاز به سوادهایی به خبر
سواد رسانه‌ای ضروری است. همه سوادهایی به نوعی گره در این سواد دارند باید به آن
مسلط بود از سواد اطلاعاتی، دیجیتال، تبلیغاتی، تحلیلی تا سواد خبری به آن اشاره
می کنم و بحث سواد بصری و هنری، اگر کیک بزرگی را سواد رسانه‌ای بنامیم، می توان
یک برش از این کیک را به سواد خبری اختصاص داد. در مورد آن هرمی که قبل تر عنوان
کردم در سواد رسانه‌ای تلاش داریم فرد سواد رسانه‌ای اش را ارتقاء دهد و این مهم
با نگاه تفکر انتقادی همراه است و وقتی فرد این توان مواجه به رسانه ها را پیدا
کرد فاز بعدی اش آن است که بتواند توان تولید محتوا و جریان سازی را داشته باشد.
در سواد بعدی بحث تلاش برای یافتن توان تشخیص و تفکیک تصاویر، اخبار و اطلاعات
واقعی از جعلی بسیار مهم و پایه ای است و در فاز بعد تلاش برای تولید و توزیع
محتوای واقعی و درست و عدم مشارکت و زنجیره ای نشر و بازنشر اخبار جعلی و اطلاعات
نادرست است.
در
پیگیری بحث سوادها دیدم که اکثر فازها شبیه هم هستند یعنی فاز اول ارتقای سواد،
فاز دوم توان تولید و فاز بعدی انتظار غایی انواع سوادهاست و ما به عنوان یک
شهروند باسواد و آگاه و مسئول بتوانیم درست تصمیم بگیریم و ایفای نقش و انجام
مسئولیت های لازم را داشته باشیم و نقش و مشارکت مؤثری در جامعه ای که در آن به سر
می بریم، داشته باشیم. در نشست قبلی با مثالهایی اشاره کردم همانطور که در خرید
مواد غذایی با وجود ملاحظاتی همچون برند تاریخ تولید و انقضا و بسته بندی و
راهنمایی خواستن از فرد مطلع، باز هم از زوایای مختلف بررسی می کنیم.
و
در صورت حاصل شدن اطمینان کامل و عبور از گیت اطمینان تصمیم به استفاده می‌گیریم
پس با این درجه حساسیت در مورد مواد غذایی
.چرا برای خبرها، تصاویر واصله روزانه نداریم؟ در صورت بحث خبرها باید به فرا متن
و مناسبتشان دقت کنیم و در منابع دیگری نام نویسنده و خود متن را چک کنیم و مطمئن شویم که این محتوا
اهداف جدی داشته و طنز نیست و نسبت به تاریخ دقت کنیم که روی تعصبات ما دست نمی‌گذارد
چرا که در این صورت می‌تواند برای ما مسئله‌ساز شود و اگر نتوانستیم به تشخیص
برسیم از متخصصین کمک بگیریم و به همان نسبت که حاضر نیستیم غذای فاسد و مسموم را
به عزیزمان بدهیم در زمینه اخبار و مباحثی از این دست همین توجه و دقت را داشته
باشیم، اگر بخواهیم از سواد خبری تعریفی داشته باشیم باید گفت که سواد خبری، دانش
و مهارتی است که مخاطب به کمک آن اخبار واقعی را از شایعه و اخبار جعلی، تبلیغات
سیاسی، تجاری، تعصبات قومی، نژاد و مواردی از این قبیل تشخیص می‌دهد و تفاوت آنها
را درک می‌کند. قبلاً گفتیم یک سری سؤالات برای مخاطب در ارتباط با سواد رسانه ای
باید مطرح شود و حال 7 سؤال جدی هم در ارتباط با سواد خبری اهمیت دارد. 1. نکات
اصلی‌ای که محتوای خبری قرار است بگوید 2. عناصر خبری است که باید به آن پاسخ داده
شود 3. آیا خبرنگار برای یافتن اصل واقعیت همه تلاش خود را به خدمت گرفته است؟ 4.
منابعی که در محتوای خود به کار برده به چه شکل است ؟5. آیا خبرنگار محتوای خبری
را شفاف ارائه کرده است؟آیا مدارک و شواهد کافی در این ارتباط ارائه شده ؟7. آیا
در محتوای خبری اصل بیطرفی رعایت شده است؟ این سؤالات اصلی در ارتباط با بحث
خبرهایی که با آن مواجه هستیم باید داشته باشیم. همچنین به دوستان بزرگواری که از
جنس مخاطب و کاربر هستند توصیه می‌کنیم که حداقل‌هایی از بحث خبر را بدانند اینکه
خبر چیست؟ ارزش‌های خبری متعارف دنیا از قبیل در برگیری، فراوانی تعداد و مقدار،
برخورد، اختلاف و درگیری، استثنا و شگفتی و ... را بدانند و در خبرها و عناصرش را بشناسند.
و دیگر اینکه عناصر خبری چه چیزهایی هستند؟ چه؟ کجا ؟چه کسی؟ چرا؟ چگونه را
بتوانند در خبرها بشناسند که حداقل‌هایی است که خبرنگار باید در کنارشان تلاش می‌کند
به چیزهای دیگر و سؤالات دیگر مخاطب و نیازهایش از زوایای دیگر پاسخ دهد. باید بدانند
که اجزای خبر چیست و وقتی با یک خبر مواجه می‌شویم تیترش چیست و کجاست؟ لیدش چیست
و بخش‌های مختلفش حتی پیشینه‌اش را بدانیم با اجزای مختلف خبر آشنا باشیم و
بتوانیم آنها را تشخیص دهیم. از دیگر بحث‌های مهم موضوع خبر ،سه تا اصل در آن مطرح
است. صحت، سرعت و دقت. در بحث سواد خبری موضوع صحت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
همچنین لازم است با انواع محتواها آشنا شویم از قبیل محتواهای متنی، تصویری، صوتی،
ویدئویی، تعاملی، چندرسانه‌ای و به صورت ضمنی و حداقلی انواع سبک‌های خبری و موارد
رایجی همچون هرم وارونه، تفاوت خبر، گزارش، مصاحبه و تعاریف آن را بدانیم همه این
موارد کمک می‌کنند وقتی با محتوایی روبه رو شدیم با کمترین حاشیه آن را بشناسیم و
با افزایش شناخت احتمال آسیب‌های عدم تشخیص، عدم سواد، عدم اطلاع را کاهش دهیم.
آقای فلسفی: سعی میکنم محورهای نشست را خیلی سریع
و گذرا پوشش دهم و در ادامه یکسری ابزار معرفی میکنم که فقط کلی‌گویی صرف نباشد.
برای مثال جهت تشخیص عکس جعلی از واقعی‌ها باید از چه ابزاری استفاده کرد. ؟
دو
سایت فارسی زبان به نام‌های فکت‌نامه، فکتباز و صفحه گروه شبهه و شایعه خبرگزاری
فارس که تحت عنوان فارس پلاس فعالیت دارد، دوستان جهت راستی آزمایی پیشنهاد میکنم.
اگر به دنبال فیلم‌های جعلی در یوتیوب هستند از ابزار یوتیوب دیتا و یوور استفاده
کنند. برای نشانه‌های آب و هوایی تشخیص فیلم‌های جعلی از نرم افزار افرام آلفا
استفاده کنند. برای شناسایی موقعیت‌های جغرافیایی مکان ضبط فیلم و مواردی از این
قبیل از گوگل مپ، گوگل استریت ویو، گوگل ارث ویکی وب و سایر را مورد توجه قرار
دهند و در نهایت هر خبر یا محتوایی را باور نکنند اول بررسی و اطمینان بعد پذیرش
داشته باشند.
دکتر سلیمی: در ادامه کلام آقای فلسفی در رابطه باعث
تیترها باید گفت وقتی تیترها به سمت برانگیختن حساسیت ما رفت و ما را سریع عصبانی،
خوشحال یا ناراحت می‌کنند و یا مرتبط به خبرهای اینگونه نشرها افراد معروف و چهره
و ستاره‌هاست، مراقب کلیک کردن‌ها باشیم و مسائلی همچون دامنه و دیگر موارد را از
قبل چک کنیم چرا که خیلی اوقات همراه باورافزارند و امکان اتصال به محیط‌های
کلاهبرداری به وجود می‌آورند. نکته دیگر اینکه اگر اشتباه نکنم از سال 96 تاکنون
این پنجمین نشست با عنوان اخبار جعلی است که دفتر مطالعات برگزار کرده است. خواهش
میکنم دوستان مطالب منتشر شده در این نشستها که معمولاً فایل‌هایشان موجود است و
موضوعات بسیاری که در آنها مطرح شده است رجوع کنند و از مقالات منتشره در فصلنامه
رسانه استفاده کنند. خوشبختانه دفتر مطالعات با حضور خانم دکتر علی‌آبادی و دیگر
دوستان با حساسیت بالایی بحث اخبار جعلی، اطلاعات گمراه کننده و ارتباط این موضوع
با انتخابات را بررسی گرده‌اند در مورد موضوع 7 سوال مهم خیلی گذرا به چند نکته
مهم اشاره خواهم کرد. در ارتباط با سؤال اصلی که خبر یا گزارش چه می‌خواهد
بگوید؟ حتماً بعد از اطمینان از شناسایی
قالب آن محتوا و صحت آن در گام بعدی باید دید که پیام اصلی و نکات اصلی آشکار و
پنهان آن خبر محتوا کجاست؟ تیترها، لیدها، میان تیترها و سوتیترها و هر آن چیزی که
بولد و شاخص شدند و قلم درشت‌تری دارند به نوعی می‌توانند نکته‌های مهم باشند. با
این وجود باز به همین کفایت نکنیم و کل محتوا را از ابتدا تا انتها بخوانیم شاید
نکته اصلی در پیشینه مستتر باشد. نکته دیگر تا حد ممکن از نکات آشکار، نکات پنهان
را هم به دست بیاوریم. مسئله بعدی بحث عناصر خبری است که باید دید که خبرنگار
حداکثر تلاشش را در جواب به این عناصر خبری داشته است یا نه؟ بیشتر اوقات علیرغم
تلاش خبرنگاران ممکن است پاسخ آن 6 عنصر در آن زمان حاصل نشود برای مثال چرا و
چگونگی از مواردی است که از آن مغفول می‌مانیم بعضی از خبرها بنا به دلایل مختلفی،
چرا و چگونگی‌اش مشخص نمی‌شود. باید گشت و دید که خبرنگار حداکثر تلاشش را در جواب
به این عناصر خبری داشته است یا نه؟ بیشتر اوقات علیرغم تلاش خبرنگاران ممکن است
پاسخ آن 6 عنصر در آن زمان حاصل نشود برای مثال چرا و چگونگی از مواردی است که از
آن مغفول می‌مانیم بعضی از خبرها بنا به دلایل مختلفی، چرا و چگونگی‌اش مشخص نمی‌شود.
باید گشت و دید که آیا به همه این سؤالات پاسخ داده شده؟ و چطور پاسخ داده شده
است؟
پرسش
مهم دیگر آن است که آیا خبرنگار نهایت تلاش خودش را به خدمت گرفته است؟ گاهی اوقات
عوامل درون سازمانی و برون سازمانی باعث می‌شود که آنطور که باید و شاید این تلاش
صورت نگیرد و یا علیرغم تلاش، رسانه آن را پوشش نمی‌دهد و این ملاحظات بسیار
مؤثراند و یا بعضی اوقات افراد حقیقی و حقوقی که
به رسانه فشار می‌آورند و باعث صورت نگرفتن کامل آن تلاش می‌شوند. و با همه
تلاش‌هایی که بعضاً صورت می‌گیرد آن طور که باید به نتیجه نرسد و یا حتی امکان انتشار
هم پیدا نکند و عوامل متفاوتی در این مسیر دخیل هستند. در این ارتباط انتظار می‌رود
خبرنگار جسارت لازم، ارتباطات مؤثر سازنده با اخبار مختلف، لینک‌ها و کانال‌ها،
بانک‌های اطلاعاتی داشته باشد تا بتواند این ارتباط را ایجاد کند و محتواها را جمع‌آوری
کند و در اختیار مخاطبان قرار دهد. صداقت و راستی لازم را داشته باشد و تلاش کند
دچار اخبار جعلی و اطلاعات نادرست نشود و به نوعی آنها را منتقل نکند.
سؤال
مهم دیگر اینکه آیا منابعی که خبرنگار در خبر یا گزارشش از آنها یاد کرده از
اعتبار کافی برخوردار است؟ در جواب باید گفت اول باید آن رسانه و‌آن منبع باید
حتماً به درستی مورد اطمینان باشد که‌آقای فلسفی به نکته‌هایش اشاره کردند. وقتی
از خود منبع مطمئن شدیم و از همه ابعاد چک شد سراغ محتوا می‌رویم تا نسبت به منابع
مطرح شده و استناد شده اطمینان حاصل کنیم. منابع بسیار زیادند از قبیل منابع
تخصصی، اسناد رسمی، بیانیه‌ها و اطلاعیه‌ها، شاهدان عینی، درگیر، قربانی و این
اواخر صفحات افراد معروف و مشهور به یک منبع خبری تبدیل شده‌اند و مطمئن شویم
منابعی که مورد استناد قرار گرفتند تیک آبی هویت را در رسانه‌های اجتماعی داشته
باشند. در قالب روزنامه‌نگاری شهروندی شاهدیم که به مردم اعلام می‌شود که ویدئو و
خبرهایشان را بفرستند و اینکه این ارسال‌ها چقدر واقعی است چه‌قدر صحنه‌سازی و
کارگردانی شده‌اند؟ نکته‌های مهمی‌اند که باید به آن دقت کنیم. گاهی اوقات ممکن
است خود منبع جعلی باشد. خاطرم هست در ابتدای شیوع کرونا برای دیدن تلگرام وزارت
بهداشت چهار یا پنج ID با این نام بود که
این وضعیت برای مخاطب ایجاد مشکل می‌کند و نمی‌داند کدام منبع درست است. شناسه‌های
آن منبع از اهمیت شایانی برخوردار است. در کنار اینکه منابع در خبر می‌آید بعضی
اوقات منابع به شکل‌های مختلف زیر خبر در قالب لینک و به شکل‌های دیگر می‌آید سعی
کنیم به مدل‌های مختلف ارجاع دهی رسانه‌ای اشراف داشته باشیم. در مورد شفافیت مورد
انتظار در خبر باید سادگی، روشنی عدم ابهام لحاظ شود و در بیان اصطلاحات ساده‌نویسی
بدون لطمه به ارزش آن خبر مراعات شود. در کنار همه این بحث‌ها بعضی اوقات علیرغم
متأثر بودن از آن عوامل، آن شفافیت لازم در خبرها نیست و در این صورت افراد دچار
سردرگمی، بدفهمی و باعث بروز شایعات و تصمیمات نادرست می‌شوند. و در ارتباط با
اطمینان از شفافیت چک لیستی وجود دارد که می‌توانیم در قالب آن نسبت به شفافیت، دارا بودن همه اجزای شفاف خبر، عناصر
خبری، پاسخ به سؤالات اصلی، منابع مشخص، سبک و نگارش روان و عاری از ابهام خبر
مطمئن شویم. و سانسور و خودسانسوری و پنهان کاری در آن نباشد. در ارتباط با مدارک
هم باید نکته‌هایی را بدانیم معمولاً بعد از اطمینان از خبر آن را رها می‌کنیم و
به مدارک و پیوست‌هایش توجه نمی‌کنیم و با یک نگاه به خبری که با فیلم و ویدئو و
اینفوگرافی و عکس آمده است احساس می‌کنیم که خبر درست است. لازم است در کنار
اطمینان از خود منبع و محتوا، از پیوست‌ها و اسناد و مدارک و پیوست‌های رسانه و
مشاهده کامل ویدئوها و صوت‌ها بهره ببریم و بی‌توجه آن محتواها را به اشتراک
نگذاریم.
و
آخرین نکته هم بحث بیطرفی است که باید از این ویژگی در محتوا مطمئن شویم برای مثال
در گزارش‌ها و نظرات موافق و مخالف وزن و حجمی که به محتواهای مختلف از افراد
مختلف داده می‌شود انتظار می‌رود محتواها با همه ملاحظات عوامل درون سازمانی و
برون سازمانی موجود در اوج بیطرفی ارائه شود ولی اینکه رسانه‌ها در عمل به این
موضوع چقدر پایبند بحثی قابل تأمل است.
در
گزارش به جز بحث نظرات موافق و مخالف سطح زیر انتتشار را هم باید مورد توجه قرار
دهیم به گونه‌ای که به گرایش خاصی وزن بیشتر داده نشود.
در
تهیه گزارش، از نظرات موافق و مخالف در موضوع بحث به یک اندازه استفاده شود، چه به
لحاظ زمانی و چه به لحاظ سطور اختصاص داده شده و زیر چاپ یا حتی استفاده از عکس و
اندازه آن در نتیجه‌گیری، گرایش به سمت خاصی نباشد بلکه نظرات هر دو طرف عرضه شود
تا مخاطب خود به جمع‌بندی و نتیجه‌گیری برسد.
از
منابع خبری و تصویری بی‌طرف یا شامل دوطرف استفاده شود.
اجازه
گفت و گو باز زمان یکسان به دو طرف جریان داده شود در صورت نام بردن از فرد غایب و
نقد وی و نظارتش، حقوق او برای اظهارنظر محفوظ باشد.
در
تلویزیون، ساعات پربیننده به نظر همسو با رسانه و زمان نامناسب به طرف مقابل داده
نشود و اعتدال رعایت شود.
افراد
زیادی هستند که می‌توانند در گفتمان سالم به جامعه کمک کنند تا اخبار جعلی،
اطلاعات گمراه‌کننده تا حد ممکن نشر و بازنشر نشود. یکی از آن عوامل خود ما هستیم
به عنوان افرادی که موظف به تلاش جهت افزایش سواد خبری هستیم و در این صورت انتخاب‌های
درست‌تر خواهیم داشت و در آلوده کردن دیگران سهم کمتری خواهیم داشت و به نوعی آن
سیستم خبری و اطلاع رسانی را دچار مسمومیت نمی‌کنیم. بخش دیگر داستان رسانه‌ها،
دولتمردان، نظام آموزشی و نهادهای مختلف و NGOهایی در حال فعالیت‌اند می‌توانند با تنظیم مقررات و قوانین لازم و با هماهنگی‌های
ایجاد شده بین بخش‌های مختلف و با تأکید به سمت خود مخاطب به عنوان آخرین گیت
اجازه دهنده ورود، دروازه‌بانی در مقابل اخبار رساله‌ها و پیام‌هایشان کوشا باشیم
و اگر از اخبار و محتوا مطمئن نیستیم حداقل آن را به اشتراک نگذاریم. دوره کرونا
نمونه ملموس این عارضه است.
دکتر
گیتا علی آبادی در خاتمه ،ضمن تشکر از مدعوین اظهار داشت :امیدوارم در نشست های
بعدی هم بتوانیم از دیدگاههای کارشناسان محترم بهره ببریم.
فایل پی دی اف ارائه شده توسط دکتر مریم سلیمی را می توانید در اینجا مشاهده نمایید
پیاده سازی و ویرایش اولیه:احترام السادات قدیمی وحید
ویرایش نهایی:مهرداد امیررضایی رودسری