به گزارش ستاد خبری سی‌ودومین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، نشست «چه کتابی برای اقتباس مناسب است؟» روز چهارشنبه ۲۴ آبان ۱۴۰۳ با حضور مجید آقایی، مزدا مرادعباسی و سجاد نوروزی در سرای اهل قلم برگزار شد.
سجاد نوروزی در این نشست با اشاره به اینکه شاهکارهای ادبی معمولاً کمتر در اقتباس سینمایی موفق می‌شوند، گفت: سینمای موفق اغلب از رمان‌های کمتر مشهور و آثار متوسط اقتباس می‌کند. این سخن مقدمه‌ای برای طرح سوال اصلی نشست است که چه کتاب‌هایی برای اقتباس مناسبند؟
مزدا مرادعباسی در پاسخ به این سوال، ابتدا به مفهوم اقتباس اشاره کرد و گفت: اقتباس در واقع به معنای وام گرفتن یا سازگار کردن اجزای یک اثر برای انتقال به مدیوم جدید است.
برای اقتباس موفق سینمایی باید از اثر مکتوب شناخت کافی داشت
وی افزود: برای اقتباس موفق، فیلمساز باید ابتدا شناخت کافی از اثر مکتوب داشته باشد تا بتواند آن را به زبان سینما ترجمه کند. یکی از دلایل عدم موفقیت اقتباس‌های سینمایی از آثار بزرگ ادبی مانند داستایوفسکی یا تولستوی، آن است که فیلمساز نتواسته از خلاقیت خود در بازآفرینی استفاده کند و در نتیجه فیلم تحت سایه سنگین رمان قرار گرفته است.
مرادعباسی در ادامه با ارائه مثال‌هایی از اقتباس‌های موفق گفت: فیلم «خوشه‌های خشم» اقتباسی موفق از رمان جان اشتاین‌بک است. در این اقتباس، نانلی جانسون توانسته است بار معنایی رمان را در قالب یک فیلم سینمایی دو ساعته حفظ کند. به طور کل اقتباس باید به گونه‌ای باشد که با زبان سینما، مفاهیم اصلی اثر مکتوب به درستی منتقل شود.
یکی از پرسش‌های مطرح شده در نشست این بود که «آیا برخی از آثار ادبی به طور طبیعی برای سینما مناسب‌تر هستند؟» که مرادعباسی در پاسخ گفت: آثار تصویری‌تر و آنهایی که کمتر به ابعاد انتزاعی پرداخته‌اند، طبیعتاً راحت‌تر می‌توانند به زبان سینما ترجمه شوند. در ادبیات، واژه‌ها تخیل می‌سازند و هر فرد بر اساس آنها تصاویری را در ذهن خود می‌سازد، در حالی که سینما مجبور است این معانی را به طور مستقیم و با استفاده از زبان تصویر منتقل کند.
مرادعباسی در ادامه در پاسخ به این سوال که «اگر یک نویسنده در رمان خود از زاویه دید اول شخص استفاده کند، آیا می‌توان این دیدگاه را به سینما منتقل کرد؟» گفت: برخی واژه‌ها که در زبان ادبی بار معنایی خاصی دارند، ممکن است در سینما نتوانند به همان شکل منتقل شوند. در چنین مواقعی، فیلمساز باید این مفاهیم را با استفاده از زبان سینمایی بازآفرینی تا همان بار معنایی را به مخاطب منتقل کند.
مجید آقایی نیز در این نشست به بحث فلسفی درباره اقتباس پرداخت و گفت: در واقع اقتباس یک فرایند انتقال مفاهیم از یک زبان به زبان دیگر است. بین اقتباس و ترجمه شباهت‌هایی وجود دارد. در اقتباس نیز مانند ترجمه، باید مفاهیم اثر اصلی را دریافت و آنها را به مدیوم جدید منتقل کرد.
وی با اشاره به تجربه‌های موفق در سینمای جهان، توضیح داد: سینما به عنوان یک زبان جدید، باید مفاهیم و نمادهای اثر ادبی را در قالب تصویری و با استفاده از نشانه‌ها و عناصر سینمایی به مخاطب منتقل کند.
آقایی در ادامه درباره تفاوت میان اقتباس وفادارانه و اقتباس آزاد، گفت: در برخی از اقتباس‌ها، فیلمساز باید تمام جزئیات اثر مبدا را رعایت کند، در حالی که در اقتباس‌های آزاد، فیلمساز می‌تواند به مفاهیم اصلی اثر پرداخته و آنها را در قالبی جدید و متناسب با فرهنگ و زمان خود بیان کند. در فیلم «شب‌های روشن» فیلمساز از رمان الهام گرفته، اما با تغییراتی در زمینه و فضای داستان، آن را به سینمای ایران بومی‌سازی کرده است.
مرادعباسی در پاسخ به پرسش مجری درباره وجود قواعد خاص برای اقتباس، گفت: در اقتباس‌های سینمایی باید جان‌مایه و ارکان اصلی اثر مکتوب حفظ شود. اگر تنها ظاهر یا فضاسازی رمان در اقتباس لحاظ شود و مفاهیم اصلی آن تغییر کند، این دیگر اقتباس نیست، بلکه بیشتر به الهام یا برداشت آزاد شبیه است.
به اعتقاد مرادعباسی، یک اقتباس واقعی باید به‌طور اصولی و با حفظ هویت اصلی اثر صورت گیرد.
مسئله آموزش و سیستم آموزشی در سینمای ایران
سخنرانان در بخش دیگری از این نشست به مسئله آموزش و سیستم آموزشی در سینمای ایران پرداختند. مرادعباسی درباره مشکلات آموزشی در ایران گفت: دانشجویان سینما و فیلمسازان ایرانی به اندازه کافی با ادبیات ایران آشنایی ندارند و همین امر باعث می‌شود که اقتباس‌های سینمایی در ایران ضعیف باشند. در کشورهای دیگر مانند آمریکا، اقتباس ادبی یکی از ارکان اصلی تدریس در سینماست، اما در ایران چنین درسی وجود ندارد.
آقایی نیز بر اهمیت توجه به فرهنگ و تاریخ در اقتباس‌های سینمایی اشاره کرد و ادامه داد: سینما به‌عنوان یک زبان مستقل، می‌تواند مفاهیم و روایت‌های فرهنگی را به‌گونه‌ای خاص و منحصربه‌فرد به نمایش بگذارد، بدون اینکه نیاز به کپی‌برداری از فرهنگ‌های دیگر باشد. در نتیجه اقتباس سینمایی می‌تواند فرصتی برای بازآفرینی فرهنگی و انتقال مفاهیم عمیق در قالبی تصویری و هنری باشد.
سی‌ودومین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران با شعار «خواندن برای همدلی» از ۲۳تا ۳۰ آبان (۱۴۰۳) برگزار می‌شود.